Bezpieczna praca na wysokości

Zarusztowany i osiatkowany budynek w ramach bezpieczeństwa pracowników i osób przechodzących
Fot. TYNKI

Wymagania w tym zakresie określa Kodeks pracy i przepisy szczegółowe wydane na jego podstawie. Również prawo budowlane nakłada na uczestników procesu budowlanego określone obowiązki zapewnienia bezpiecznych warunków pracy.

Inspektorzy pracy badający wypadki śmiertelne na budowach wskazują na powtarzające się przyczyny: nieużywanie lub brak środków ochrony indywidualnej, brak nadzoru i tolerowanie odstępstw od przepisów bhp, brak lub niewłaściwe przeszkolenie w zakresie bhp, brak lub niewłaściwe środki ochrony zbiorowej.

Wciąż wielu przedsiębiorców budowlanych oszczędza na bezpieczeństwie pracy. Na szczęście na dużych budowach coraz częściej stosuje się nowoczesne systemy i środki pozwalające na uniknięcie upadków z wysokości, które jednocześnie podnoszą efektywność pracy na budowie.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych podstawowym środkiem ochrony zbiorowej są balustrady. Należy je stosować podczas zabezpieczania stanowisk pracy, dróg komunikacyjnych, krawędzi oraz otworów w ścianach i stropach, a także do ogrodzenia stref niebezpiecznych, wykopów, dołów na wapno itp.

Minimalne wymagania dotyczące budowy systemów zgodnych z normą są oczywiście zbliżone do wymagań stawianych balustradom w rozporządzeniu. System zabezpieczający powinien składać się minimum z barierki górnej, pośredniej lub innego zabezpieczenia przestrzeni wolnej oraz powinien umożliwiać dołączenie deski krawężnikowej. Przestrzeń pomiędzy słupkami może być wypełniona np. siatką bezpieczeństwa zgodną z normą PN-EN 1263 lub sztywną siatką stalową. Oczywiście należy spełnić wszystkie wymagania wytrzymałościowe normy, a nie tylko gabarytowe.


Wejście do ocieplanego budynku zostało odpowiednio zadaszone w ramach bezpieczeństwa mieszkańców
Fot. TYNKI


Płyty z włazem umożliwiają bezpieczne przemieszczanie się pracowników po wszystkich poziomach rusztowania
Fot. TYNKI

Siatki bezpieczeństwa stanowią następną, coraz bardziej popularną ochronę zbiorową. W wielu przypadkach ich zastosowanie stanowi najlepszy sposób zabezpieczenia pracy na wysokości. Wykonywane są zgodnie z normą PN-EN 1263-1, a wskazówki dotyczące instalacji zawarto w normie PN-EN 1263-2. Siatki bezpieczeństwa produkowane są z polipropylenu lub poliestru, głównie z siatek o oczkach 100 mm wykonanych z linek o grubości 4–5 mm. Dodatkowo posiadają linę graniczną, za pomocą której siatka mocowana jest do konstrukcji.

Ze względu na sposób wykorzystania norma rozgranicza cztery typy siatek.

Typ S: Poziome siatki bezpieczeństwa
Stosowane głównie w zabezpieczeniu prac na konstrukcjach hal oraz otworów w stropach budynków. Aby spełnić wymagania normy, siatka taka powinna mieć minimalną powierzchnię 35 m² oraz najmniejszy bok większy niż 5 m. Powstrzymuje ona upadek nawet z wysokości 6 m, należy jednak pamiętać, że powinna być umieszczona jak najwyżej, aby minimalizować nie tylko skutki, lecz również długość spadania. Podczas doboru siatek należy kalkulować także przestrzeń potrzebną do powstrzymania upadku pod siatką (ugięcie siatki). Siatki zwykle przywiązywane są do belek konstrukcyjnych linami o odpowiedniej wytrzymałości (30 kN), lub mocowane za pomocą specjalnych uchwytów. Jedynym warunkiem jest fakt, że punkt mocowania powinien być rozmieszczony nie rzadziej niż co 2,5 m oraz móc przenieść obciążenie 6 kN. Siatki mogą być ze sobą łączone za pomocą lin o wytrzymałości 7,5 kN.

Typ T: Siatki poziome mocowane do wsporników
Wykorzystywane w powstrzymywaniu spadania podczas pracy przy krawędziach budynków. Najważniejszym ich celem jest zabezpieczenie pracy podczas zbrojenia i deskowania na najwyższych kondygnacjach budynku (czyli tam, gdzie nie można jeszcze zainstalować balustrady). Przy szerokości wsporników 3 m powstrzymują upadek nawet z wysokości 6 m, dlatego mocowane są zwykle do stropu lub elewacji na niższej kondygnacji, czyli tam gdzie beton uzyskał już wystarczającą wytrzymałość. Ze względu na wysoki koszt konstrukcji wsporczej dobór tego rozwiązania powinien odbywać się jak najwcześniej, aby już na etapie projektowania uwzględnić to rozwiązanie w informacji bioz i budżecie inwestycji.

Typ V: Siatki mocowane do wsporników typu „szubienica”
Spełniają podobne zadania i wymogi jak siatki mocowane na wspornikach typu T. Zwykle zamocowanie konstrukcji odbywa się do stropów dwóch niższych kondygnacji, a dzięki swojej budowie mogą wystawać ponad najwyższą elewację.

Typ U: Siatki pionowe stanowiące zabezpieczenie krawędzi
Siatki te wykorzystywane są do zabezpieczenia krawędzi zgodnie z normą PN-EN13374. Mocowane są do specjalnie zaprojektowanych słupków lub ograniczają (wypełniają) całą wolną przestrzeń elewacji lub rusztowania.


Siatki i zadaszenia przejścia dla pieszych zabezpieczają przed upadkami narzędzi i elementów kamienia z elewacji
Fot. TYNKI

Środki ochrony indywidualnej
Przez środki ochrony indywidualnej rozumie się środki noszone bądź trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń. Powinny być stosowane, gdy nie da się uniknąć sytuacji, w których wykonywanie wielu czynności możliwe jest jedynie przy ich użyciu (np. podczas demontażu ochron zbiorowych).

Warunki stosowania ochron powinny być określone w instrukcji bezpiecznego prowadzenia prac oraz być zgodne z oceną ryzyka. Instrukcje powinny być dostępne dla użytkownika. Pracownik powinien być przeszkolony w zakresie ich użytkowania.

Każdy środek wprowadzony na rynek powinien być poddany odpowiedniej procedurze oceny typu WE. W przypadku środków zabezpieczających przed upadkiem, ocena typu WE powinna być dokonana przez jednostkę notyfikowaną. W deklaracji zgodności producent zaświadcza, iż dany środek został wykonany zgodnie z wymogami dyrektywy i odpowiednio przebadany. Najprostszym sposobem (aczkolwiek nieobowiązkowym) spełnienia wymogów dyrektywy, jest zastosowanie wymogów zawartych w normach zharmonizowanych z dyrektywą. Każde urządzenie powinno być:

• identyfikowalne – posiadać swoją nazwę i numer identyfikacyjny. Jeżeli w wyniku użytkowania znaki te zostały zatarte, wówczas należy środek wyeliminować z użytkowania;
• ewidencjonowane – należy założyć kartę użytkowania sprzętu (z określonym numerem identyfikacyjnym środka ochrony), danymi użytkownika, datą wydania oraz polami kontroli okresowej. Zwykle taka karta dostarczana jest przez producenta sprzętu.

Należy przeprowadzać okresowe kontrole – sprzęt powinien być kontrolowany przez użytkownika przed każdym użyciem oraz okresowo przez osobę upoważnioną (zgodnie z wymogami instrukcji), a odpowiedni wpis dokonany w karcie użytkowania sprzętu.

Rodzaje prac na wysokości przy wykorzystaniu środków ochrony indywidualnej, możemy podzielić na cztery grupy:

• Powstrzymywanie spadania – zatrzymanie oraz amortyzacja upadku.
• Ograniczenie poruszania – uniemożliwienie wystąpienia spadania poprzez takie zaplanowanie pracy, aby upadek nie był możliwy.
• Praca w podparciu – praca z systemami, w których upadek jest możliwy jedynie na długości nie większej niż 60 cm (np. linki opasujące).
• Praca z użyciem technik linowych – tzw. praca technikami alpinistycznymi, w których użycie lin umożliwia dotarcie do stanowiska pracy.

Systemy powstrzymywania spadania
Podczas powstrzymywania upadku ciało ludzkie zostaje wyhamowane z prędkości, do jakiej rozpędziło się podczas spadania. Podczas tego hamowania działa na nie siła, której wartość zależy oczywiście od długości drogi hamowania. Aby zapewnić bezpieczne warunki pracy, przyjęto, iż siła ta (zwana uderzeniową) nie może przekroczyć wartości 6 kN oraz powinna zostać w odpowiedni sposób przyłożona do ciała. W tym celu należy zastosować odpowiednią uprząż oraz system amortyzujący połączony z punktem zakotwienia. Indywidualne środki chroniące przed upadkiem składają się zatem z trzech grup środków:

• uprzęże (szelki bezpieczeństwa);
• podsystem łącząco-amortyzujący;
• punkty zakotwienia.

Prawidłowe szelki przeznaczone do pracy w budownictwie posiadają:

• jeden uniwersalny rozmiar – prostota zakupów;
• cztery klamry regulacyjne – umożliwiają dokładne dopasowanie do użytkownika (górne klamry powinny posiadać konstrukcję zapobiegającą luzowaniu taśm);
• pas do pracy w podparciu – jedynie w przypadku, gdy jest on wykorzystywany;
• dwa punkty zaczepowe – czasami wygodniej jest pracować z systemem przypiętym z przodu.

Podstawowym elementem łączącym są zatrzaśniki, dla których określono wymagania w normie PN-EN362.

Przykładowo – zatrzaśnikiem rekomendowanym dla monterów rusztowań jest zatrzaśnik aluminiowy, dwuzapadkowy o otwarciu 60 mm – pozwala on szybko dopiąć linkę bezpieczeństwa do większości rur stosowanych w konstrukcjach rusztowań. Jest trwale połączony z linką, co zapobiega jego zagubieniu.

Linki bezpieczeństwa
Jeden z głównych składników łączących w systemie powstrzymywania spadania. Zgodnie z normą PN-EN354 mogą być wykonane z liny syntetycznej, liny stalowej, taśmy lub łańcucha. Maksymalna długość linki razem z zatrzaśnikami i systemem amortyzującym nie może przekroczyć 2 m. Ten zapis normy znacznie ogranicza użycie linek bezpieczeństwa w budownictwie. Również potrzeba zmniejszenia siły działającej na ciało użytkownika (poniżej 6 kN) ogranicza dobór punktów, do których możliwe jest dopięcie samej linki (bez amortyzatora). W przypadku linek poliamidowych (w zależności od instrukcji użytkowania) możliwe jest dopięcie samej linki pod warunkiem, że punkt zakotwienia znajduje się powyżej klamry zaczepowej szelek, lub nawet głowy użytkownika.

Amortyzatory
W celu rozszerzenia możliwości użytkowania linki bezpieczeństwa, możliwe jest dołączenie do niej amortyzatora lub wykonanie linki razem z nim. Przy jego zastosowaniu możliwe jest używanie punktów zaczepowych znajdujących się nawet poniżej nóg pracownika (czyli maksymalnie 2 m od punktu zaczepowego szelek). Amortyzator jest to urządzenie wykonane zgodnie z PN-EN355, które gwarantuje bezpieczne powstrzymanie spadania. Zwykle są to taśmy poliestrowe lub poliamidowe, które poprzez wydłużenie drogi hamowania zmniejszają siłę uderzeniową poniżej wartości 6 kN. Nie mogą natomiast zmieniać swej długości poniżej wartości 2 kN, czyli obciążenie statyczne nie spowoduje rozerwania. Podczas powstrzymywania spadania amortyzator zmienia swoją długość, przez co długość potencjalnego upadku będzie stosownie większa. Trzeba o tym pamiętać zarówno przy doborze tego środka, jak i punktu zakotwienia dla niego.

Liny z urządzeniami samozaciskowymi
Produkowane zgodnie z normami PN-EN353-2 (jako urządzenia samozaciskowe z giętką prowadnicą – do pracy w pionie) oraz PN-EN358 (urządzenia ustalające pozycję – jako ograniczenie poruszania). Oczywiście w zależności od instrukcji użytkowania mają one różne przeznaczenie i ograniczenia. Obecnie stosowane są liny rdzeniowe i bezrdzeniowe o średnicach 12–16 mm oraz szereg urządzeń samozaciskowych. Urządzenia te mogą być trwale połączone z liną lub zdejmowane z niej. Przypina się je zawsze bezpośrednio do szelek bezpieczeństwa. Mogą być wyposażone w zintegrowany amortyzator.

Urządzenia samozaciskowe wykorzystywane są między innymi jako zabezpieczenie podczas:

• stawiania rusztowań przy elewacjach;
• montażu i demontażu konstrukcji żurawi budowlanych;
• pracy przy niezabezpieczonych krawędziach (ograniczenie poruszania);
• pracy na drabinach;
• prac technikami linowymi;
• asekuracji na ruchomych podestach roboczych.

Urządzenia samohamowne
Urządzenia te spełniają podobną rolę jak linki z urządzeniami samozaciskowymi, tzn. przy wykorzystaniu urządzeń samohamownych możliwa jest praca w znacznym oddaleniu od punktu zakotwienia, lecz co najważniejsze praca wykonywana jest bez absorbowania ruchów użytkownika. Urządzenia samohamowne wykonywane są zgodnie z normą PN-EN360. Zasada działania urządzenia jest identyczna jak pasów samochodowych: możemy swobodnie przemieszczać się w polu pracy, a luz pomiędzy punktem zakotwienia jest kasowany za pomocą sprężyny. W przypadku odpadnięcia urządzenie natychmiast zatrzymuje użytkownika działając na niego siłą nie większą niż 6 kN (amortyzator zintegrowany z urządzeniem).

Punkty zakotwienia
Środki łącząco-amortyzujące nie spełnią swojej roli dopóki nie będą zamocowane do umieszczonego we właściwym miejscu punktu zakotwienia (zaczepowego). Punkty te powinny zostać tak dobrane, aby umożliwić asekurację na stanowisku pracy i drodze dojścia oraz cechować się odpowiednią wytrzymałością (dla punktów pojedynczych – 10 kN). W celu ograniczenia drogi spadania punkty powinny być umieszczone bezpośrednio nad głową użytkownika, bez konieczności oddalania w poziomie podczas wykonywania pracy (eliminowanie efektu wahadła).

Najprostszymi punktami kotwienia są elementy konstrukcji umożliwiające bezpośrednie dołączenie systemu łącząco-amortyzującego (np. rury rusztowań, grube zbrojenia). W przypadku braku takich elementów należy stosować dodatkowe urządzenia umożliwiające zakotwienie systemu. Większość urządzeń jest zgodna oraz spełnia wymagania normy zharmonizowanej PN-EN795 (Urządzenia kotwiczące – Wymagania i badania).

Każdy pracodawca, który zamierza prowadzić prace na wysokości, powinien wybrać środki właściwe do miejsca wykonywania pracy, które zapewnią wymagany poziom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz spełnią wymagania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Doświadczenia wielu krajów UE wskazują, że jedynie powszechne stosowanie środków ochrony zbiorowej może w radykalny sposób doprowadzić do zmniejszenia liczby wypadków spowodowanych upadkami z wysokości.

Opracowano na podstawie materiałów Państwowej Inspekcji Pracy